روش سخنرانی دینی

استادحجت الاسلام برادران

v     سخنرانی دینی و تاثیرات آن

Z انواع تاثیر گذاری (در گرایشها و احساسات)← 1- تقویت گرایشهای بازدارنده

مثال: احساس پشیمانی در گنهکار، کینه و نفرت نسبت به دشمن (تبری)

← * یا غیبت افراد فاسق (مثل یزید- معاویه...) باعث نفرت مخاطبین نسبت به آنها می شود.

2- تقویت گرایشهای وادارنده

مثال: عنصر محبت و بالاترین گرایش وادارنده جامعه شیعه به سوی معنویت به جهت محبت به اهل بیت است.

3- تاثیر گذاری در رفتار.

v     عملیات اجرائی قبل از سخنرانی:

1-     انتخاب مخاطب (داوطلب- غیر داوطلب- هوشمند- عام...)

2-     انتخاب موضوع (کلی نباشد- مورد نیاز و میل مخاطب باشد- کاربردی باشد)

3-     مساله یابی و گره یابی پیرامون همان موضوع (با توجه به نیاز و میل و ظرفیت مخاطب)

مثال: موضوع متناسب طلبه ها اخلاص امت است و در جائی دچار آسیب می شود که جمعیت زیاد باشد.

v     نکات مهم در مساله یابی

1-     توجه به آرزوهای مثبت و منفی مخاطب                        مثال (طلبه)

2-     آسیبهای مخاطب                                                     (مرجع شدن)

3-     نقاط قوت و برجستگی                                                         (تغییر رفتار در مقابل مردم)

4-     یافتن انشاء مخاطب (ادبیات مخاطب)                          آشنائی با احادیث و زندگی علما)

4- زاویه دید: یعنی از چه دیدگاهی وارد شدم که مخاطب بپذیرد.

مثال: اگر مخاطب مذهبی بود از طریق آیات و روایات

اگر غیر مذهبی بود چه؟

اگر غیر داوطلب بود چه؟

نکات: زاویه دید                            زاویه ای برای بیان مطالب مناسب.

                                باید ببینیم تاثیر مخاطب از چه نوع مطالبی است تا از آن زاویه وارد شویم

                                یعنی مشخص شود مخاطب از چه دریچه ای تاثیر می پذیرد

                               یعنی چه نوع مطلبی برای چه نوع مخاطبی

مثال: برای موضوع رابطه دختر و پسر با مخاطب نوجوان می توان از دریچه                        آمار

                                                                                                                        گزارش تحقیق

                                                                                                                        آثار روحی و روانی

                                                                                                                     عواقب خطرناک خانوادگی                                                                                                                         گفته های هنرمندان و بازیگران

                                                                                                                     خاطرات علما

نکته مهم:

علامه طباطبائی: مواظب باشید هیچ عملی را در کنار قرآن بزرگ نکنید.

5- تهیه محتوا:

v     برای تهیه محتوا باید مراحل قبل را بگذارانیم نه ابتدا کلام شروع به جمع آوری مطالب کنیم.

v     تهیه محتوا یعنی تهیه مواد و ملاط بحث

6- چینش مطالب با توجه به تاثیر گذاری

1- ترتیب سخن 2- تقدم و تاخر مناسب 3- ملاطها ← ارتباط بین اجزاء.

7- ایجاد انگیزه در اول سخنرانی

8- نقطه اوج

نکته مهم: «همه روشها و محتوای سخنرانی فرع بر اخلاص و نورانیت متکلم است»

ویژگی های یک سخنرانی مطلوب:

1- ارضاء حس زیباگرائی مخاطب                                         (تاثیر در احساس)

2- ایجاد انگیزه پیگیری از مخاطب                            (تاثیر در احساس)

3- تحریک عواطف و احساسات دینی مخاطب                        (تاثیر در احساس)

4- جلب توجه و تمرکز بخشی به اندیشه مخاطب                    (اندیشه)

5- برانگیختن اعجاب مخاطب                                             (عقل و اندیشه)

6- عدم تحریک مخالفت مخاطب                                         (رفتار)

داخل مجلس

خارج از مجلس

1-    باقی ماندن خاطره خوش

2-    تبلیغ از مجلس و به انتظار جلسه بعد

توضیح ویژگی ها:

الف: راههای ارضاء حس زیباگرائی:

اولا تعریف خاصی از زیبائی نداریم ولی افلاطون در تعریف زیبا= اجزایش متناسب باشد.

شکلی             1- استفاده از واژه های زیبا و دسته بندی زیبا

                    2- حذف لهجه

                    3- حذف واژه های طلبگی

                     4- استفاده از غلط مشهور

                    5- واژه های عربی غلیظ تلفظ نشود.

محتوائی             1- استفاده از نثرهای ادبی برای زیبا سازی سخن

                          2- دسته بندی زیبا

                           3- انتخاب عنوان زیبا

ب: راههای ایجاد انگیزه:

مقدمه: 1- این راهها بعد از خطبه و آیه صدر سخن است البته غالبا نه همه جا

         2- راههای متعارف گذشته                 1- چند خط شعر با صوت اول منبر

                                                            2- دعای فرج

                                                          3- فرستادن صلوات با جملات گوناگون برای اهل بیت یا امام زمان (عج)

3- بحث ما در روش صحبت کردن است تا ایجاد انگیزه شود نه محتوا= یعنی چگونه با این محتوا ایجاد انگیزه کنیم.

1- روش ابهام:

ویژگی ها و شرائط            1- در موضوع ابهام وجود دارد نه محتوا

                                       2- برای مخاطب هوشمند و قوی و ظریف موثر است

                                       3- تحریک حس کنجکاوی با ابهام

                                     4- ابهام یک قالب شروع سخنرانی است نه محتوا

                                       5- طولانی باشد (4 الی 5 دقیقه)

                                       6- اتصال زیبا به موضوع.

نکته: مبهم غیر از مهمل است: ابهام یعنی جملات و عبارات مفهوم دارد اما موضوع بحث نامشخص ولی مهمل یعنی جملات یا عبارات ناقص است یا بی مفهوم.

برای روش ابهام در اول سخنرانی می توان از:               آمار

                                                                           گزارش تحقیق

                                                                           حوادث مهم

                                                                           خاطره شخصی

                                                                           داستانی از زندگی هنرمندان- بزرگان- شهدا...

                                                                            داستان واره

                                                                            قسمهای متعدد (قرآن)

                                                                            گاهی اشعار اول منبر که مبهم باشد

نکات مهم:

1-     ابهام= لو نرفتن موضوع

2-     ابهام باید باعث تقویت موضوع شود نه تضعیف

3-     ابهام باید ارزش موضوع را بالا ببرید

4-     ابهام باعث توجه و تمرکز مستمع به موضوع می شود.

5-     ابهام زاویه دید جدیدی به موضوع می باشد.

نکته: روش ابهام از قرآن استفاده شده

قالب ابهام بیشتر برای موضوعات غیر جذاب یا تکراری بکار می رود.

مثال برای روش ابهام:

1-     آیه یا ایها الذین امنوا امنوا یعنی چه؟ منظور خدا چی بوده← باورهای گمشده

2-     مرحوم غروی کمپانی (عالم بزرگ) ابتدا منبر عصر عاشورا به مردم گفت: ای مردم بوی سوختنی به مشامم می رسد. که بعدا مشخص شد منظور بوی خیمه های سوخته امام حسین (ع) در کربلا منظور بوده

3-     مثال داستان واره:

4-   استاد برادران: از کوه آمده بودم تازه وارد شهر شدم از هر کسی سوال می کردم کسی جواب من را
نمی داد. تا به پیرمردی رسیدم گفتم از شهر چه خبر گفت: کسی به کار کسی کاری ندارد.

گفتم: یعنی چه؟ اگر کسی تصادف کند کسی او را بیمارستان نمی برد؟ گفت چرا؟

گفتم: اگر کسی مریض شود اطرافیان به او دوا نمی دهند؟ گفت چرا؟ خلاصه مردم همدیگر را دوست دارند لااقل اقوام و خانواده ها

چرا مردم فقط در دنیا همدیگر را دوست دارند چرا به هم نمی گویند دروغ نگو غیبت نکن مگر امر به معروف و نهی از منکر از مصادیق دوستی نیست.

3-    سوره شمس و ضحی

2- روش تعریف از مطلب:

انواع            تعریف از موضوع = تعریف از مطلب

                  از مأخذ

                  از محتوا= ضرورت مطلب

                  از مخاطب

ویژگی ها و شرائط :

1- از مطلب تعریف کنید نه از خودتان مثال     مطلبی باشد که نیاز به دقت فراوان دارد.

                                                                                                مطلبی که علما سالها زحمت کشیدند

                                                                                                مطلبی که اگر برایتان بگم اقرار به مفید بودن
                                                                                                می کنید.

2- غیر مستقیم تعریف کنید بهتر است.

مثال: از معارف نورانی اهل بیت و عمق آنها تعریف کنید.

توی این عالم کسی از انسان چیزی نمی داند جز خدا و اهل بیت پس باید دین برنامه خدا برای
           انسان چیست. یا اهل بیت چه می گویند.

3- زمانی می توان از این روش استفاده کنید که سخنران به بحث مسلط باشد و موضوع لیاقت
           این همه تعریف را داشته باشد.

4- با ادبیات مخاطب باشد.

v     نکته: این روش قرآنی و روائی است

مثال 1- انا انزلناه فی لیله القدر و ما ادراک ما لیله القدر

2- هذه شقشقه هدرت و خطبه شیعه امیرالمومنین نهج البلاغه.

کلام من کف دهان شتر است← یعنی همیشه نمی گم برای هر کسی هم نمی گم...

4-      روش ایجاد سوال به نحو یطرفه

ویژگی ها و شرائط سوال:

1- برای مخاطب مطرح باشد (کاربردی باشد) یعنی به نوعی مخاطب مقدمه نمی خواهد این سوال را یا از خودش یا دیگری از او پرسیده

مثال:

v     چه محبتی واقعی است؟ کدام خیالی- مخاطب دانش آموز.

v     اگر یک گناهی داشته باشیم چه جوری باید توبه کنیم.

v     یک نگاه چه اشکالی دارد.

2- بدون جواب نماند.

v     سوال مثل واکسن است و مفید اما اندازه و حد دارد اما اگر نباشد بیماری می شود.

v     شبهه سوالی که باطل است ولی خودش را شبیه حق می کند.

v     مثال← کتاب اخلاق جنسی شهید مطهری- سوالات را خوب مطرح و خوب جواب می دهد.

v     کتاب مکاسب شیخ انصاری- ابتدا سوال بعد نظرات بعد ولکن الانصاف خوب جواب می دهد.

قائده طرح مساله: پرورش مساله- حل مساله

3- حق المقدور با انشاء مخاطب باشد.

4- پرورش داده شود بدون اضافی (گاه با مصداق)

5- سوال می تواند در قالب محاوره ای باشد.

6- اگر سوال مطرح نبود (مقدمه ای کوتاه می خواهد)

4- روش ضرورت مطلب

v     گاهی مطلب برای مخاطب ضروری است ولی انگیزه برای شنیدن آن ندارد یا از شنیدن آن فراری است مثال مساله قبر و معاد که ⅓ آیات قرآن

v     لذا باید اینطوری گفت: مساله خیلی مهم است اگرچه شما دوست ندارید ولی مورد نیاز است.

v     برای بیان ضرورت می توانیم از آمار      تعریف از موضوع

   عواقب نداشتن

   فوائد داشتن بگوئیم.

مثال: پیامبر (ص) به علی (ع) گفتند: می خواهی

v     6 هزار درهم پول به تو بدهم.

v     یا 6 هزار گوسفند.

v     یا 6 هزار کلمه به تو یار بدهم که در 6 کلمه خلاصه شده.... مواعظ العددیه مشکینی

مثال: حدیث دروغ و جوان گنهکار که پیامبر (ص) در جواب او گفت نقاط دروغ را در بین گناهان ترک کن.

مثال یا احادیثی که پیامبر (ص) می فرماید: در مورد حیاء

قال رسول (ص): اذا لم تستح فاصنع ما شیئت نهج الفصاحه ج 955

آنگاه که تو را حیا نباشد هر چه خواهی کن.

v     بعضی از مکانها و زمانها ضرورت ساز است                 مکان

زمان

4- روش قصه گوئی (جنبه قالب و محتوا با هم):

شرائط و ویژگی ها            1- سعی شود قرآنی و روائی باشد یا از زندگی علما و بزرگان و شهدا...

2- اصل قرار نگرفتن (مقدمه نمی خواهد، کوتاه باشد).

3- با ادبیات مخاطب باشد.

4- نقطه اوج خوبی داشته باشد (قسمتی از قصه که با موضوع ارتباط مستقیم وارد بزرگ نمائی شد)

5- با مخاطب گره داشته باشد.

6- پروش(توصیف زمان و مکان و شخصیت) بدون تحریف.

7- لازم نیست تمام داستان گفته شود یا اگر گفته شد گریز زیبائی به موضوع در انتهای داستان باشد.

نکته: این روش کاملا قرآنی و روائی است و تاثیری گذاری فراوان دارد.

روش داستان

   تعیین داستان                 تناسب با محتوای سخنرانی

                                                             تناسب با ظرفیت مخاطب

                                                              ارزشمندی

                                                              مستند بودن

                                                              تحریف نداشتن

                                                               نو بودن

ارائه داستان              متناسب با ادبیات مخاطب

                                                     اصل قرار نگرفتن داستان

                                                     پرورش دادن

                                                      رعایت اوج و فرود            محتوائی

                                                                                         لحن

                                                        گره زدن

                                                        عدم تحریف.

ج: راههای تحریک عواطف و احساسات دینی (ترغیب)

مقدمه: قبل از بیان راهها به 3 مقدمه به طور سوال و جواب می پردازیم.

سوال اول: منظور از تحریک احساس چیست؟

تعریف: باوراندن مطلبی به مخاطب و به مرز دل رساندن یک فهم و تحریک احساسات

مثلا در یک سخنرانی بتوانیم کاری کنیم که محبت شخص به چیزی یک کسی کم یا زیاد شود.

مثال: خطبه همام در مورد صفات متقین و نوع تاثیر آن بر شخص همام

یا سخنرانیهای زمان دفاع مقدس که 100 ها جوان را به خط مقدم می برد.

v     نکته مهم: تاثیر گذاری در 3 سطح صورت می گیرد        1- گرایش (اطلاع رسانی)

 2- بینش (فکر و اندیشه)

                                                                                    3- رفتار (کنش) عملی را انجام یا ترک کند.

نکته دیگر: در سخنرانی ها باید دنبال آن باشیم که وظیفه را انجام دهیم و بدانیم که مامور به نتیجه نیستیم.

سوال دوم: ضرورت تحریک احساس چیست؟

دلائل:

1- در دین اسلام همیشه انذار و تبشیر آمده نه فقط اطلاع رسانی یا کلمه بلاغ آمده یا ایها الرسول بلغ
             ما انزل الیک و ان لم تفعل فما بلغت

• یعنی مطلب را به دل مخاطب برسان به جوری که در اندیشه و رفتار او تاثیر گذار باشد.

2- در انسان شناسی و خصوصیات انسان نقش عواطف و احساسات را نباید نادیده گرفت.

زیرا

• انسان معمولا تحت تاثیر غرائز و عواطف خود عمل می کند.
• چه بسا انسان طبق عقل عمل نمی کند لذا در قرآن می فرماید اکثرهم لایعقلون
• خلق الانسان هلوعا ...... الاسته اشر کان جزرعاً

3- ادع الی سبیل ربک بالحکمه والموعظه الحسنه

حکمت و موعظه علاوه بر عقل با دل و احساسات هم کار دارد. پس در دعوت به سبیل خدا علاوه بر تاثیر در عقل و اندیشه به تاثیر در دل و جان او هم نیاز است.

نکته مهم: اگر امروزه می بینید ارزشهای دینی در جامعه ما هست به برکت تاثیرات مجالس اهل بیت بر دل مردم است مگر ما طلبه ها چقدر حکمه و موعظه به مردم می گوئیم.

امام خمینی (قدس ره): محرم و صفر است که اسلام را زنده نگه داشته است.

یا ما هر چه داریم از محرم و صفر است.

سوال سوم : چه عواطفی را باید تحریک کنیم؟

عواطف دینی (حب و بغض)               1- غیرت

                                                    2- شجاعت

                                                   3- محبت به خوبان و اهل بیت

                                                      4- نفرت به دشمنان اهل بیت

                                                      5- میل به خوبی (احسان- صدقه- ایثار و گذشت)

                                                      6- تنفر از صفات رذیله، شیطان، هوای نفس

                                                      7- خشیت الهی

                                                      8- توسل

                                                      9- ندامت و پشیمانی از گناه

                                                     10- ایجاد نشاط

                                                     11- احساس فقر و نیاز

                                                     12- احساس ضعف و سستی

راههای تحریک احساس:

الف: روش (اجرائی)

1- رعایت عملیات سرعت و فرصت

v     منظور: یعنی سخنران در فرصت تلفظ کلمات و سرعت تلفظ کلمات منظم و مقتضای حال را رعایت کند و باید فرصت مطالب را به مخاطب بدهیم.

v     اغماء سرعت

1-     تند حرف زدن

2-     ناتمام بودن جملات

3-     حذف بعضی از جملات

4-     سوال بی پاسخ

5-     متراکم بیان کردن مطالب به طور فشرده

v     فوائد سرعت:       * تاثیرگذاری بیشتر روی مخاطب هوشمند

      * زمینه برای استخدام واژه های بیشتر و خلاقیت سخنران.

v     ضررها افراط در سرعت                                                            * قطع ارتباط با مخاطب

           * نامفهوم بودن جملات

          * حذف بعضی از کلمات مهم و کلیدی.

2- عملیات هماهنگی بین محتوا، لحن و صوت و صورت و دست و لب

یک سخنران هنگام صحبت تمام حرکات و حالات او در نظر مخاطب جهت دار و معنادار است لذا اگر حرکات او صوت او یا لحن او و نحوه ادای کلمات یا اوج و فرود او با محتوائی که عرضه می کند ناهماهنگ باشد قطعا تاثیر حرف او کم خواهد شد یا اصلا تاثیر معکوس خواهد داشت.

مثال: برای تنبیه یک بچه باید چنان بین محتوا حرف ها و حرکات صورت درست هماهنگی باشد تا احساس ندامت در او پدید آید.

v     مثال 2- خواندن خطبه چهار امیرالمومنین. روی تخته سنگی ایستاد و با صدای بلند (وناد ابا علی صوته) أین عمار؟

مثال 3- امام خمینی (ره) در شهادت شهید مطهری: بکشید ما را بکشید ما را ملت ما زنده است. و مردم گریه
می کردند.

v     ب: محتوائی

v     1- گره زدن با مخاطب

v     تعریف: پیوند مواد و ملاط بحث با مخاطب

چون ما در سخنرانی قصد تحریک احساسات و عواطف مخاطب را داریم لذا صرف بیان اشرف مواد یا ملاط بدون ربط دادن آنها به مخاطب باعث تحریک احساس نمی شود.

v     نکته مهم: هر چقدر مساله یابی قوی تر باشد مطالب را بهتر و قوی تر به مخاطب گره می زنید.

انواع گره            1- به خواسته ها و آرزوهای مخاطب

                        2- نیازها

                        3- مناسبتها (زمان و مکان و حوادث)

                        4- آسیبها (نقاط قوه و ضعف)

                        5- شکستها

v     شرائط گره:

1-     پس از استدلال و اقناع صورت گیرد.

2-     مستقیم نباشد (مگر اینکه از زبان خدا و اهل بیت باشد)

3-     رعایت حوصله مخاطب در این زمینه شود.

مثال آیه غیبت: ولا یغتب بعضکم بعضا ایحب احدکم انا یاکل لحم أخیه

غیر مستقیم- کلمه بعض- ضمیر جمع- ضمیر غائب.

2- مناجات با خدا و اهل بیت و شهدا

v     مناجات با غیر خدا             امام زمان (عج): زیارت ناحیه مقدسه

  مکانهای مقدس- کعبه- کربلا- مسجد...

  اعضا و جوارح بدن- (شهید چمران)

چرا مناجات روی احساس انسان تاثیر گذار است؟

جواب: چون وقتی انسان به نیایش و نجوا با خدا می پردازد به یک خود شناسی کامل می رسد.

v     خیلی از ماها می خواهیم یک خصوصیتی وصف داشته باشیم ولی هنوز صاحب آن نیستیم و در مناجات به فکر آن بیشتر می افتیم و درصدد رسیدن به آن بر می آئیم. (الهی هب لی کمال الانقطاع الیک)

v     یا گاهی انسان آنقدر به شخصیتهای کاذب خود می پردازد که باورش می شود ولی مناجات این شخصیت کاذب را می شکند لذا به توکل و امید می رسد و درصدد درمان خود گام بر می دارد.

v     مثال: وکم من ثناء جمیل لست اهلا له نشرته

و در مقابل خدا و اهل بیت بازی وجود ندارد.

و أنا  عبدک الضعیف الذلیل الحقیر

کل جرم اجرمته...

v     مثال تاثیر مناجات: جریان مداح عزیز مهدی منصور در عربستان

v     منابع در مورد دعا و نیایش             صحیفه سجادیه امام سجاد علیه السلام که زبور ال محمد است به قول امام

        کتاب نیایش ← کارل (صاحب کتاب انسان موجودی ناشناخته)

        کتاب نیایش ---- روانی انسان  ← محقق داماد.

نکته: یک جامعه شناسی غرب می گوید انسانها همه بازیگرند و نقش بازی می کنند اگرچه پشت صحنه های هم دارند که در آنجا خودشان هستند.

برداشت ← انسان در مقابل خدا هرگز نقش بازی نمی کند و جای نقش نیست.

شرائط مناجات                 1- پس از امتناع و استدلال برای مخاطب از مناجات استفاده شود.

2-حتی المقدور از مفاهیم مطرح و آشنا و قابل فهم باشد.

3- حتی المقدور به مفاهیم توجه شود نه صوت و لحن و آرایه ها

      4- سعی شود با صدای آرام و تن پائین و با طمئینه باشد.

تذکر: حس مناجات یک گفتگوی 2 طرفه با خدا است نه با جمع لذا سعی شود به جمع نگاه نکنیم یا خطاب ما به آنها نباشد.

3- روش طنز گوئی (برای شاد کردن و خنداندن مخاطب)

فوائد طنز گوئی              1- برطرف کردن خستگی و تنوع جلسه

                                    2- بیان کاستیهای اجتماع

                                    3- صمیمی کردن جو مجلس

                                    4- عوض کردن ذهنیت مخاطب نسبت به سخنران

                                    5- کمک به فهم مطلب

                                    6- عامل ماندگاری پیام

                                    7- انتقال سریع پیام به دیگران.

شرائط طنزگوئی                1- بدیها را مسخره کند (دانشمند و مصلح از هیچ همه چیز می سازد ولی دلقک از همه
            چیز هیچ)

2- پیام داشته باشد

3- رعایت شخصیت و شئونات طلبگی

4- احترام ملیتها و اقوام

5- رعایت (اصل استهزاء بدیها نه بدها)

راه دستیابی به طنز ← مطالعه کتب لطائف و یا نوشتن از دیگران و مشخص کردن موضوع و عنوان آن لطیفه ها

منابع                   کتاب شهید- (شهید مطهری)

                        کتاب علامه جعفری (در قرآن اشاره شد خدا هم می خنداند هم می گریاند)

4- نثر ادبی و شعر